Skip to main content

Heksen spreken enorm tot de verbeelding en dat al eeuwen lang! Vanaf 1565 onder invloed van de zuid-Nederlandse schilder Bruegel is het beeld van de heks geworden tot een stereotype: de oude, lelijke heks – met of zonder puntmuts – die in de ketel roert en de jonge, naakte heks die met de bezemsteel door de schoorsteen naar buiten vliegt. Meestal is ze vergezeld door een zwarte kat en de duivel is aanwezig in de vorm van een bok. (1)

Hieronder vindt je een – zo goed als volledige – verzameling van de afbeeldingen die we kennen van heksen in Europa tot 1600. Daarna vindt je een selectie van de mooiste schilderijen met als thema hekserij. Je zal merken dat veel van de stereotype elementen al vroeg aanwezig zijn, maar er zijn ook duidelijke afwijkingen. Heksen rijden op draken, geiten, hooivorken en zelfs penissen (en zo nu en dan ook op een bezemsteel) en ze gaan nog niet via de schoorsteen de lucht in! Vooral de afbeeldingen van de Duitse kunstenaar Hans Baldung Grien zijn zeer opmerkelijk. Aan deze afbeeldingen heb ik daarom een apart artikel gewijd.
Ik nodig je uit om een virtuele rondwandeling te maken in deze galerij van middeleeuwse en vroeg-moderne heksenkunst!

ca. 1280 – 1450 Schleswig muurschildering in de Dom

ca. 1280 – 1450 Schleswig muurschildering in de Dom

Zijn dit echt de eerste twee afbeeldingen van heksen? Dat is nog maar de vraag: de dateringen die ik tegen kom verschillen enorm. (2)

We zien twee vrouwen die – naakt op een mantel na – lijken te vliegen op een tijger en een bezemsteel. Ze lijken vrij jong te zijn, al heeft de eerste hangborsten. De eerste draagt een hoorn. Mogelijk is dit te associëren met godinnen als Fortuna en Abundia die ook afgebeeld worden met zo’n hoorn als een ‘Cornucopia’; een hoorn des overvloeds. Het vliegen op dieren wordt al vermeld in de Canon Episcopi (ca. 900 AD), ook al worden deze vrouwen dan nog niet heksen genoemd. De bezem bij de tweede heks is ook curieus: zij bestaat niet uit twijgen, maar uit blaadjes.

010

ca. 1300 Lyon (Frankrijk) op de deur van de kathedraal Saint Jean Baptiste

Vrouw rijdend op een bok met een knook in de ene hand en een gigantische paddestoel in de andere. Of dit een heks moet voorstellen is zeer de vraag.

009

ca. 1350 Auxerre (Frankrijk) op het zuidportaal van de kathedraal Saint-Etienne

Naakte vrouw op een bok, mogelijk ‘Luxuria’ (wellust) voorstellend. Of deze vrouw een heks zou kunnen zijn is erg onzeker.

Steen met afbeelding van heks in Halse grote kerk

14e eeuw Halle (België) Basiliek

Naakte vrouw rijdend op een eenhoorn. Zeker omdat er nergens anders heksen worden afgebeeld die op eenhoorns rijden is het zeer de vraag of dit werkelijk een heks betreft.

Champion_des_dames_Vaudoises

1451 Martin le Franc – Boekverluchting uit ‘Le champion des dames’ (Frankrijk)

Deze twee vrouwen die op een bezemsteel en op een staf vliegen worden ‘Vaudoises’ (Waldenzen) genoemd. Hekserij wordt in de oudste teksten ook wel ‘vaudoiserie’ genoemd en daarmee verward met de ketterse sekte van de Waldenzen.

71134ac708b21c2fcb3a8483f910b40f

ca. 1460- 70 Boekverluchting in ‘Invectives contre la secte de vauderie’ van Johannes Tinctoris

Heksen vliegen met bezemstelen of met behulp van demonen, terwijl onder in de verluchting de duivel in de vorm van een bok wordt aanbeden en zijn aars wordt gekust.

20151008_132807

ca. 1460 – 1470 Boekverluchting in ‘Invectives contre la secte de vauderie’ van Johannes Tinctoris

20151008_132816

20151008_132729

ca. 1460 – 1470 Boekverluchting in ‘Invectives contre la secte de vauderie’ van Johannes Tinctoris

nmdgrl

ca. 1460 – 1470 Brugge – Boekverluchting in ‘Invectives contre la secte de vauderie’ van Johannes Tinctoris

Martin le Franc Le Champion des dames 1470

1470-1482 Boekverluchting in Martin le Franc – Le Champion des Dames uit Savoie (Frankrijk): Vrouwen aanbidden de duivel in de vorm van een kat

006

1470-1482 Boekverluchting in Martin le Franc – Le Champion des Dames uit Savoie (Frankrijk): Vrouwen gaan naar de sabbat. Een van de vrouwen zweeft op een bezemsteel en een andere heeft een zalfpot in de hand. Zij beantwoorden nog niet aan het stereotype van de heks, het zijn meer voorname, mooie vrouwen.

liebeszauber1470

ca. 1470 Meester van de Nederrijn (Duitsland) – Liebeszauber (Liefdestover)

lippi-brau 1457

Fillipino Lippi ca. 1480 Heksen

Hieronymus_Bosch_-_Witches_-_WGA02635

ca. 1470 – 1516 Hieronymus Bosch – Heksen

cz06 molitor-1489 streghe_01cat-riding

1493 Houtsneden in Ulrich molitor – De lamiis et phitonicis mulieribus/ ‘von dem Unholden’
Van links naar rechts: Vrouw met een demon als minnaar, Heksenvlucht met heksen veranderd in dieren, Heksen die slecht weer (hagel) maken met behulp van een brouwsel, mannelijke heks rijdt op een kat en een oude vrouw rijdend op een hooivork wordt meegevoerd door een duivel.

wbr Woodcut Witches with Devil
15e eeuws (?): Heks, duivel en tovenaar vliegen op een bezemsteel een vrouw tegemoet

Laat middeleeuwse muurschildering uit Zweden

Laat middeleeuwse muurschildering uit Zweden

Durer four witches

1497 Albrecht Dürer – Vier heksen

AN00011360_001_l

ca. 1500 Albrecht Dürer: Heks rijdt achterstevoren op een bok.

Albrecht Altdorfer 1506

1506 Albrecht Altdorfer – Heksen rijden op bokken naar de sabbat

1510-1520 Daniel Hopfer – Gib Frid (Laat me gaan)

 hbg23

1510 Hans Baldung Grien – heksensabbat

Schaufelein 1511 woodcut

1511 Hans Schaufelein – Heksen bezig met verschillende rituelen

Hans Burgkmair (Houtsnede) – Der junge weisse König erhält Unterricht in schwärzer Magie (De jonge witte koning ontvangt onderwijs in zwarte magie 1512-1516

407px-Picture_of_Airborne_Witch_by_Niklaus_Manuel_Deutsch

ca. 1513 Niklaus Manuel Deutsch – Zwevende heks

e6943dd0

1514 (of 1517) Hans Weiditz – ‘von den Unholden oder von den Hexen’ uit: Die Emeis van Von Kaysersberg

416px-Baldung_hexen_ca1514

1514 Hans Baldung Grien – Drie naakte heksen

departing-sabbath

1514 Hans Baldung Grien – Vertrek voor de sabbat

tumblr_n0rasdfO0n1qm5yeno1_500

1514 Hans Baldung Grien – Heksensabbat

hbg8

ca. 1515 Hans Baldung Grien – Heksensabbat

Hans_Baldung_-_Stehende_Hexe_mit_Ungeheuer

1515 Hans Baldung Grien – De heks en de draak

tumblr_kp3rmkn01A1qzhn4uo1_500

1515 Meester van het monogram HF (Hans Franck?) – Heksensabbat

la strega agostino veneziano ca1515

ca. 1515 Agostino Veneziano – La strega (de heks)

Niklaus_Manuel_Deutsch_-_Witch_-_Google_Art_Project

1518 Niklaus Manuel Deutsch – Pentekening van een Oude heks

weiditz-witchcraft

1518 (of 1532) Hans Weiditz – Hexe in ihrem Garten (De heks in haar tuin) Houtsnede

ca. 1520-1530 Agostina Veneziano of Marcantonio Raimondi – Lo stregozzo  (de heksen)

HBG zweihexen_1523

1523 Hans Baldung Grien – Twee heksen

van Oostsanen heks van Endor

1526 Jacob Cornelisz van Oostsanen – Saul bij de heks van Endor

Lucas Cranach melancholia 1528

1528 Lucas Cranach de Oude (ws. Wittenberg, Duitsland) – Melancholia

Cranach,_Lucas_d._Ä._-_Die_Melancholie_-_1532

1532 Lucas Cranach de Oude (Wittenberg, Duitsland) – Melancholia (andere versie)

Witches-Sabbath-by-Parmigianino

ca. 1530-1540 Parmigianino – Heks rijdend op een gigantische fallus

grien_18

ca. 1534 Hans Baldung Grien – De behekste stalknecht

Gerard d Euphrates

1549 Anoniem – Satan wordt aanbeden uit: Livre de I’histoire et ancienne cronique van Gerard d’Euphrates

heks rijdt op draak Jan de Bisschop 1628

ca. 1500-1552 Jan de Bisschop (1628-1671), gewassen pentekening naar een verloren gegaan ontwerp van Frans Crabbe van Espleghem (1480-1553) – Heks veroorzaakt brand en storm

20151008_134644

1555 Houtsnede uit Olaus Magnus – Gentibus septentrionalibus – Heksen toveren storm, schipbreuk en ziekte van het vee

ca 1555 Duitse houtsnede

20151008_142356

1565 Pieter Bruegel – Jacobus bij de Tovenaar

004

1566-1570 Bartholomäus Spranger (?) – Tooveryken in een Ruwijne

002

Eind 16e eeuw Adrianus Hubertus naar Bartholomäus Spranger – Tooverijscene in een Romeinse ruïne

Onbekend 1582 heksensabbat Witches stirring up brew in caldron. From Abraham Saurs Ein Kurtze Treue Warning

1582 Anoniem Duits – Heksen brouwen iets in de ketel uit: Abraham-Saurs- Ein kurtze treue Warning

1591-witches-bring-children-to-devil

1591 Anoniem Engels – Heksen krijgen popjes van de duivel (Uit het pamflet over het proces van Agnes Sampson)

Hoogtepunten uit heksen in de kunst na 1600

1604 Jacques de gheyn II – Drie heksen in een kelder

1606 Frans Francken II – Heksenkeuken

1607 Frans Francken II Heksenbijeenkomst

1608 Jacques de Gheyn II – Heksenkeuken

1610 Frans Francken II – Heksenkeuken

1608-1610 Jacques de Gheyn II – Heksenbijeenkomst

1613 Uit Pierre de Lancre – Description du sabbat des Sorciers

janvanderveldede tovenares 1626
1626 Jan van der Velde – De tovenares

Cornelis Saftleven Witch's Tavern

ca. 1630-1640 Cornelis Saftleven – Heksenkeuken

Heksensabbat-David-Teniers-II-1633-Museツ-de-la-Chartreuse-Douai-e1441790065269
1633 David II Teniers – Heksensabbat

Claes Jacobsz van der Heck – Heksensabbat 1636

1645 David II Teniers – Vertrek voor de sabbat

1645 David II Teniers – Vertrek naar de sabbat

1646 Salvator Rosa – Witches at their incantations

Teniers – Hekserij onder de galg ca. 1650

1865-1868 Antoine Wiertz – La jeune sorcière

Falero departure

1878 Luis Falero – Vertrek naar de sabbat

1896 Jean Léon Gerome – La verité sortant du Puits

1913 Power O’ Malley – Beware the beautiful witch

1) Vrij snel na het tot stand komen van deze pagina kreeg ik het voortreffelijke boek ‘Vrouwen op den besem en derghelijck gespoock’ van Renilde Vervoort in mijn bezit. Als ik deze eerder had ingezien had mij dat heel wat werk gescheeld! Dit boek is een aanrader voor ieder die geïnteresseerd is in heksenafbeeldingen. Vrijwel elke afbeelding op deze pagina staat ook in dit boek en meer..

2) http://www.strangehistory.net/2016/05/27/the-earliest-broomstick-witch/

3) Deze afbeelding uit ca. 1300 Lyon (Frankrijk) op de deur van de kathedraal Saint Jean Baptiste wordt vaak gehouden voor een heks. Het is echter Marcolf(us) die rijdt op een bok en een haas in zijn hand houd als oplossing voor een raadsel van koning Salomo. Hij is gekleed noch ongekleed (met een mantel om zijn naakte lijf), Rijd niet te paard, noch te voet en brengt een gift en toch ook niet (de haas loopt direct weer weg). M. Camille – Image on the edge: the margins of medieval art p. 27

Caped-witch-riding-goat-and-whirling-a-hare-relief-from-door-of-Lyons-Cathedral.-Directly-opposite-another-panel

Leave a Reply