Een van de grootste schandalen rondom het fenomeen Sinterklaas is toch wel de levensgrote kans dat de Sint stiekem een vrouw heeft! Dit is volkomen taboe voor een celibataire bisschop. Maar in die grote schare van Zwarte Pieten valt één vrouwelijke Piet, die wat extra aandacht besteedt aan de Sint vast niet op. Meestal gaat deze ‘Sinterklazina’ incognito door het leven. Echter in Zuid-Duitsland gebeurt dit nog openlijk en loopt het ‘Nicolaaswijf’ (Nikolaweibl) vrolijk naast Sinterklaas. Ook op het eiland Borkum loopt het ‘Weibchen’ gewoon mee.
In de negentiende eeuw kwam de vrouw van sint Nicolaas nog voor in Friesland en in Limburg. In Friesland heette ze Sintele-Zij of Sinte-Lesij; ‘Sinterklaas speelt in alle huizen de baas, Sintele Zij gaat alle huizen voorbij, Sintele Zoon gaat in alle huizen aan (binnen), Sintele Zuster vindt het in alle huizen duister.’ zegt een volksrijmpje. Waarschijnlijk gaat het hier om sint Lucia wiens naamdag op dertien december wordt gevierd. Zij zou de drie avonden na het Sinterklaasfeest samen met haar zoon en dochter rond de huizen sluipen om te kijken of de kinderen zich nog steeds braaf gedroegen nu ze de cadeaus al hadden gekregen! (1)
In Limburg heet ze Sinte-Barbara of Sinte-Berb. Zij is de vrouw of de huishoudster van Sinterklaas. Daar kregen de kinderen – in de vroeg twintigste eeuw – geen snoep in de schoen, maar zij vroegen dit aan Sint Barbara. Echter Barbara betekent niets anders dan barbaars onverstaanbaar gebrabbel. Het lijkt alsof de ware naam van de vrouw van Sinterklaas is weggemoffeld! De connectie tussen sint Barbara en sint Nicolaas is verder snel uit te leggen. Ook zij is een heilige uit de vierde eeuw uit Klein-Azië en wel uit Nicomedië. Haar naamdag wordt gevierd op de dag voor het feest van Sinterklaas, 4 december. Zo werd zij al snel met de Sint geassocieerd. Zij werd een geschikte kandidate om zijn – zij het onofficiële – vrouw te zijn. (2)
Sint Barbara
Om achter haar ware naam te komen is het handig om te veronderstellen dat sint Barbara een gekerstende godin betreft. Haar belangrijkste embleem is een toren, omdat zij volgens haar legende in een toren opgesloten zat. Vele godinnen uit het nabije oosten droegen ook een toren (maar dan als kroon) bij zich, waaronder Tyche (die ook in de bisschopsstad Myra werd vereerd) Rhea, Dea Syria, Artemis en Cybele. Deze toren stond voor haar functie als beschermster van steden en beschaving. Artemis en Cybele staan ook bekend om hun zwarte steen die uit het middelpunt der hemel als een meteoriet naar beneden op aarde is geworpen. De godin is hier gelijk aan de steen als beginpunt van de schepping en daarmee de beschaving. Sint Nicolaas was in de vierde eeuw één van de grote vijanden van Artemis en vernietigde haar grote tempel in Myra. Barbara was een voor de hand liggende naam voor de godin van een vreemd volk, waar de Romeinen de taal niet van konden verstaan. (3) Mogelijkerwijs is Barbara dus een vervanging voor de verering van Artemis.. Het is de vraag of Barbara ook een connectie heeft met de vrouwelijke cadeaubrengers Perchta uit Zuid-Duitsland en Befana uit Italië.
Perchta
De Sint is zeker niet de enige cadeaubrenger uit de midwintertijd in Europa! In Zuid-Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland kent men een heks-achtige gestalte met de naam Perchta, Bertha, Berchtel of Butzenbrecht. Haar naam betekent glanzend. Oorspronkelijk was zij de Germaanse Godin Perchta die te vergelijken is met Holda. Beiden worden ook wel aangeduid als aanvoersters van de Wilde Jacht. Perchta beloont de vlijtigen, maar straft de luien. Met Driekoningen (zes januari) gaat zij op zoek naar stoute kinderen om hun buiken open te rijten, de ingewanden eruit te halen en daarna de zo ontstane holte op te vullen met stro. De goede kinderen krijgen een zilveren muntje. Perchta komt ook in een veelvoud voor als de Perchten. Deze figuren dragen dieren- of heksenmaskers en gaan ‘s-avonds met Driekoningen in optocht door de straten. Er zijn mooie en lelijke Perchten. De lelijke Perchten dragen maskers met hoorns, koehuiden en bellen. De Perchten in de optocht lijken qua uiterlijk sterk op Krampus en Klaubauf, maar terwijl zij mannelijke duivels zijn, is Percht toch echt Frau Percht. (4)
Befana uit Italië
Befana is een Italiaanse heks die in de nacht van Driekoningen (vijf januari) stiekem ‘s-nachts cadeaus brengt aan de gehoorzame kinderen. Moeders dreigen hun kinderen dat als ze niet braaf zijn, Befana komt om ze op te eten! Haar naam zou afgeleid zijn van Epifanie, een andere naam voor Driekoningen. Epifanie is het woord voor een goddelijke ingeving of manifestatie. In dit geval de openbaring of manifestatie van het goddelijke Christuskind aan de drie wijzen. Befana zou een voortzetting kunnen zijn van de Romeinse godin van het nieuwe jaar, Strenua. De cadeaus die de Romeinen elkaar gaven met Nieuwjaar heetten naar deze godin Strenae. Zowel bij Strenua als bij Befana kregen de kinderen vroeger vijgen, dadels en honing.
Befana vult de sokken van de kinderen met snoep of kool al naargelang ze braaf of stout zijn geweest. Zij draagt een sjaal om het hoofd en is met roet besmeurd, omdat zij door de schoorsteen gaat om de cadeaus te brengen. Ze draagt een bezemsteel bij zich om op te vliegen, maar ook om de kinderen die haar betrappen er een mep mee te kunnen geven. Volgens de legende vroegen de drie koningen haar om mee te gaan naar het Kerstkind, maar zij weigerde. Sindsdien zwerft zij eeuwig rond op zoek naar het Christuskind en brengt nu cadeaus aan andere kinderen. Zij is mogelijk verwant aan Percht. (5) Beide heks-achtige gestaltes hebben geen man nodig om hun nachtelijke rondes te doen.
De wilde jacht
Een bijzondere connectie tussen Perchta en Nicolaas is dat ze beiden worden genoemd als aanvoerders van de Wilde Jacht, ook al jagen ze nooit samen. Deze Wilde Jacht betreft een geestenleger dat juist vooral tussen kerst en oud- en nieuw in de lucht voortraast samen met honden en paarden op jacht naar iets, al is niet duidelijk naar wat precies. Hierbij moet wel worden aangemerkt dat er vele namen zijn van de aanvoerders van de Wilde Jacht. Holda, Odin, Koning Karel, Arthur en Barbarossa worden nog veel vaker genoemd. Sint Nicolaas komt voor als de aanvoerder van de Wilde Jacht of het Wilde Heir in de Saksenkroniek uit 1248 en ook in Overijssel zei men – als het begin december stormde – dat Sint Nicolaas met zijn knecht door de lucht joegen. (6) Er is ook een sterk gegrond vermoeden dat het ‘makkers staakt uw wild geraas‘ uit het sinterklaaslied ‘zie de maan schijnt door de bomen‘ een verwijzing is naar deze wilde jacht en het lawaai wat zij voortbrengt. Waarschijnlijk joegen deze mythische wezens op zielen! De nog rond dolende zielen werden geoogst en meegevoerd naar de Andere wereld. Tegelijkertijd zou het rond razen van de wilde jacht over de akkers extra vruchtbaarheid brengen.
De nic- van Nicolaas
De naam Nicolaas wordt meestal uitgelegd als komend van ‘nike’ wat overwinning, en ‘laes’ wat volk betekent. Hij is dan de overwinnaar van het volk. Maar om welk volk gaat het dan? Nike was de Griekse gevleugelde godin van de overwinning. Zij was de dochter van Pallas en de Styx en vooral bekend als helpster van Zeus bij zijn overwinning tegen de Titanen. Deze Titanen werden vervolgens in de onderwereld geworpen. Uit de naam Nike ontstonden namen als Nicolaas, Nick, Nico en Klaas. De naam van de sint zou dus afkomstig zijn van de Godin van de overwinning! Dit geeft de Sint zelf een vrouwelijk tintje! Andere auteurs zien een verwantschap met de Noordse god Odin, die als een van zijn bijnamen Hnikar had. Deze naam betekent stoker of opruier en Odin gebruikte deze naam toen hij op een rots te midden van de golven der zee stond, om de held Sigurd advies te geven. Dit suggereert weer een verwantschap met ‘Nickar’ of ‘Nikur’, de naam van een watergeest in Scandinavië die elk jaar om een slachtoffer vroeg. Verder zijn het Duitse Nickel en het Engelse ‘Old Nick’ weer synoniemen van de duivel. Vooral de associaties met de zee hebben schrijvers er toe gebracht deze namen in verband te brengen met Nicolaas. Sint Nicolaas komt tenslotte over de grote, grote zee, hij is de patroon der zeelieden en vele havensteden hebben juist hem als beschermheilige. (7)
Conclusie
Mythisch zou het kloppend zijn om deze zee als de met sterren bezaaide nachtzee te zien, de kosmische oceaan. Wanneer sint Nicolaas vaart met zijn schip of rijdt met zijn paard, dan rijdt hij door de nachthemel als een zee van sterren. Hij is dan de herder der sterren, waarbij elke ster staat voor een mensenziel. Zijn bisschopsstaf doet denken aan de herdersstaf van de Sumerische Dumuzi, de Babylonische Tammuz en andere herdersgoden. Tegelijk is het ook een fallisch symbool. Met deze staf als kosmische paal doorboort hij de vulva van de godin Nyx, vrouwe nacht of het Nicolaaswijf. Hij klopt op haar buik om kinderen geboren te doen worden. Dit gegeven vinden we terug in de heiligenlegende over de drie vaten met de drie vermoorde scholieren, die Nicolaas tot leven wekt door met zijn staf op de vaten te kloppen. Hierbij staat het vat voor haar baarmoeder.
Als je je kan voorstellen – zoals in de middeleeuwen verteld werd – dat de Melkweg zelf een straat is die leidt naar de Andere wereld en dat het eindpunt het zwarte gat is, vlak bij de Poolster, waar rondom alle sterren draaien, dan weet je het doel van de zielen die met de Wilde Jacht meegevoerd werden en de herkomst van de cadeaus die Nicolaas met zijn schip met zich mee brengt. Een verre echo hiervan vinden we terug in de Nicolaaslegende van de drie meisjes die kunnen trouwen omdat de sint drie zakken met goud bij hen naar binnen werpt als bruidsschat. (8) In de tijd toen de Sint nog een God was zal hij zelf deze drievoudige bruid gehuwd hebben. Sint is tenslotte ook de ´heylicmaker´ oftewel de huwelijksmakelaar! Hij zal de minnaar zijn geweest van de grote godin van de nacht, van het niks waar alles uit voort gekomen is! Dit is een sterk mythisch gegeven. In de midwintertijd met name tijdens de Heilige dagen tussen Kerst en Driekoningen is er even een tijd van hemel op aarde. Een gouden tijd van overvloed en welbehagen. Want de grote god en godin vierden hun heilig huwelijk. In die magische tijd was het mogelijk dat de God en Godin, en later heilige of mythische wezens, zoals Perchta en Nicolaas een nachtelijk bezoek kwamen brengen. Uit de wereld voorbij de hemelkoepel haalt de Sint al zijn cadeaus om aan de kinderen te geven. Maar de godin kan dat ook prima zelf, getuige haar optreden als Bertha, Befana en als de vrouw van Sinterklaas.
Abe van der Veen
1) http://images.tresoar.nl/wumkes/pdf/DykstraW_UitFrieslandsVolksleven_1.pdf p. 337
2) http://www.rkk.nl/katholicisme/volksgeloof/sint_barbara_en_de_mijnwerkers
3) http://www.sinterklaasmythen.nl/entry/4/rss.xml Maar natuurlijk is Barbara zelf aan haar toren direct te herkennen als de grote heidense godin par excellence, in de hele regio rond de Middellandse Zee en verder, diep in Azië, vereerd onder namen als Dea Syria, Tyche, Rhea en vele andere. Haar bekendste vormen in Turkije waren de Ephesische Diana of Artemis en de Phrygische Cybele. Ook werd Tyche vereerd in Myra, de stad waar Sinterklaas tot bisschop werd benoemd. De toren of polos die haar hoofd kroonde, symboliseerde haar functie als beschermster van de stad en de menselijke beschaving. Het was deze godin die in de bijbel Astarte wordt genoemd.
Zo zijn ook de Berbers uit Marokko aan hun naam gekomen..
Barbara was de patrones der mijnwerkers. Dit verklaard waarom zij juist in Limburg gezien werd als vrouw van Sinterklaas. Haar vader heette Dioscuros. Dit is verwant aan de naam voor de Griekse tweeling Castor en Polydeukes. Zij zijn beschermers der zeelieden. Hun vrouwen zijn de Leukipidden. (= witte paarden) Phoebe (puur/helder) en Hilaeira (zacht glanzend).
In een stukje uit de telegraaf las ik dat Barbara op de vlucht was voor haar vader Dioscorus en zich verschool in een mijn. Daar werd ze ontdekt door de heilige Nicolaas. Overweldigt door haar schoonheid ontstond daar ter plekke een stormachtige romance. Hieruit werd een kind geboren, dat Piet werd genoemd. Een kind dat door het spelen in de vuile mijngangen altijd zwart was. De sint nam het kind mee, toen het groot genoeg was en zo werd hij zijn kleine helper. Dit verhaal hoe leuk het ook is, is echter een 21e-eeuws bedacht verhaal. http://www.verhalenbank.nl/items/show/69607
4) Zie ook mijn artikel: http://www.abedeverteller.nl/van-duivelse-pieten-en-zwarte-klazen-de-monsterlijke-helpers-van-sint-nicolaas-3/
http://en.wikipedia.org/wiki/Perchta
Farwerck – Noordeuropese Mysteriën p. 285, 328
W. Samson – Christmas p. 79
5) http://en.wikipedia.org/wiki/Befanahttp://www.absoluteastronomy.com/topics/La_Befana
Christmas in ritual and tradition – clement Miles p. 218 ev. http://www.gutenberg.org/files/19098/19098-h/19098-h.htm
In IJsland kent men ook een vrouw die met de midwintertijd wordt geassocieerd: de monsterlijke Gryla. Zij is de moeder van de Jolasveinar oftewel de Joelmannen, die ondeugende streken uithalen tussen Kerst en Driekoningen. Zij trekt rond en is dan op zoek naar stoute kinderen die ze op wil eten. Gryla wordt al genoemd in de Edda als naam voor een reuzin. In de vroege teksten wordt zij afgeschilderd als een monster. Ze had driehonderd hoofden met zes ogen in elk hoofd en ook nog twee extra ogen in elke nek! Ze had hoorns en hele lange oren. Verder had ze paardenhoeven en vijftien staarten. Ze droeg de door haar geroofde ondeugende kinderen in haar zak.
6) Farwerck p. 97
7) Lancashire Folklore – John Harland ´old nick´
Voor Hnikar zie: Edda – Otten Reginsmal vs 18.
8) De vroeg middeleeuwse Nicolaaslegenden zijn na te lezen in Janssen – Nicolaas, de duivel en de doden p. 21-24
Ook interessant is een voornamelijk speculatief stukje uit het Sinterklaaslexicon: De relatie tussen Sinterklaas en vrouwen dateert uit de tijd toen we nog als puur Germaans volkje leefden met de geloofsovertuigingen van toen. De geest van Moeder Aarde kwam in de winter door de rookkanalen de hutten binnen om daar goede gaven te schenken. Of ze heette Vrouw Holle of Holda, Perchta of Bertha, Dame Abonde en Befana. Toen deze streken gekerstend werden, kregen deze vrouwen een slechte naam. In 1450 is er een preek gehouden waarin gezegd werd dat Vrouw Holda de moeder van de duivel is. Van zo’n vrouw kun je moeilijk geschenken aannemen, moet men toen gedacht hebben. Sint Nicolaas heeft toen hun taken overgenomen: nachtelijke bezoeken en geschenken brengen.
Ook interessant: https://writinginmargins.weebly.com/home/the-ladies-of-christmas
http://www.oocities.org/the_pagan_heart/Articles/MMM/MMMDec04.html
Hallo Abe, via FB heb ik dit artikel gekregen gedeeld door Astrid. Man wat een werk heb je hierin zitten en ontzettend leuk om te lezen. Ik zal deze ook delen zodat “mijn” vrienden dit ook kunnen gaan lezen.
Heel veel succes en ik zal je site ook gaan bezoeken.
Groeten Tina
hoi Abe,
bij elk verhaal wat ik van je lees ben ik iedere keer opnieuw onder de indruk.
wat een research en wat een drang om te weten. en wat een manier om die kennis over te dragen. chapeau!
groetjes, ingrid
Hallo Abe,
Wat ik mis in dit verhaal is dat Sinterklaas in Nederland zelfs meerdere vrouwen kon hebben. (gehad)Hij had in bepaalde streken een behoorlijk vrijpostig karakter. Ook liep hij zelf her en der in vrouwenkleren rond trouwens.
Hoi Abe, een mooi verhaal weer! Wist je trouwens dat op het Duitse waddeneiland Borkum, vlak voor de Nederlandse kust, St. Nicolaas nog steeds een vrouw heeft? Zij wordt Wiefke genoemd. Zij draagt een katachtig masker van zwijnenhuid en deelt koekjes uit aan kinderen die lief en vlijtig zijn geweest.
O wat leuk! Nee dat wist ik nog niet..
Dag Abe,
Zonder meer de moeite van het lezen waard. Interessant. Dank.
De feestdag van Sint-Nicolaas is overigens 6 december en niet 5 december. In Nederland viert men ‘s mans verjaardag de avond ervoor, in Vlaanderen de dag zelf.
Groet,
Rob
Kijk nou eens Abe…. Even niet ‘artikel inhoudelijk’… Maar zoekend naar een ‘Vrouwelijke Piet’ als plaatje.. stuurt Google mij meteen naar jouw werk….!!
Kijk aan wat een leuk toeval 🙂 Zocht je nog een echte vrouwelijke Piet of alleen het plaatje? 😛
Beste Abe,
Heel interessant allemaal en een mooie verzameling materiaal! Alleen … een Friese vrouw van Sinterklaas heeft waarschijnlijk nooit bestaan. Waling Dykstra citeert het rijmpje, en interpreteert zelf dat ‘Zij’ dan wel de vrouw van Sinterklaas zou zijn. Maar het is veel aannemelijker dat ‘Sintele Zij’ moet worden gelezen als ‘Sinte Lesij’, oftewel: Sinte Lucia. Zie mijn stuk hierover vandaag in het Friesch Dagblad.