Het mensenoffer in de wicker man

Tijdens het festival Castlefest in Lisse wordt elk jaar in het eerste weekend van augustus een ‘wicker man’ verbrand. Het festival wordt o.a. gezien als een viering van het feest van de zonnegod Lugh oftewel Lughnasad. In de VS bestaat al sinds 1986 het festival ‘Burning man’ waar dit ritueel ook wordt gevierd. Buiten deze festivals om heeft de wicker man verbranding vooral een lugubere naam gekregen. Dit komt mede door de Engelse cultfilm ‘The wickerman’ uit 1973. Hierin gaat een rechercheur op onderzoek uit naar een vermissing van een meisje op een afgelegen eiland aan de Schotse kust. Hij is vervolgens getuige van diverse semi-heidense rituelen – naakte heksendansen e.d. – wat uiteindelijk culmineert in het verbranden van een grote wilgentenen pop met de rechercheur zelf als offer gevangen in deze pop. (1)

Ik zal proberen duidelijk te maken wat de verbranding van een grote pop tijdens een van de vuurfeesten inhield. Hiervoor is het nuttig om de vroegste bronnen van de wicker man rituelen nader te bekijken.

De antieke wicker man

Het gegeven van de ‘wicker man’ vinden we voor het eerst bij een aantal Romeinse schrijvers. Ten eerste in ‘De Bello Gallico’ van Julius Caesar (50 vC). Hierin beschrijft hij – naast zijn oorlogen met de Galliërs – enkele religieuze gebruiken van dit Keltische volk. Hij schrijft: ‘Zij geloven dat een mensenleven alleen gered kan worden door de toorn van de god te verzoenen door middel van het offeren van een ander leven. … Andere stammen hebben beelden van reusachtige grootte, waarvan ze de met wilgentakken gevlochten ledematen vullen met levende mensen; Nadat deze in brand gestoken zijn, sterven de mensen die omgeven zijn door vlammen. Zij menen dat de terechtstellingen van hen, die in diefstal, rooftocht of één of ander vergrijp opgepakt zijn, aangenamer zijn voor de onsterfelijke goden. Maar, wanneer de voorraad van deze soort ontbreekt, nemen zij zelfs hun toevlucht tot de terechtstelling van onschuldigen.’ (2)

Diodorus Succulus (90-30 vC) noemt een vergelijkbaar mensenoffer bij de Galliërs: ‘Hun criminelen houden zij voor vijf jaar gevangen om ze dan ter ere van de goden aan een paal te spietsen, ze worden – samen met het offer van het eerste wat geoogst is – op brandstapels van grote omvang gelegd.’ Gevangenen worden ook door hen gebruikt als slachtoffers voor hun offers ter ere van de goden. Het grote verschil is hier dat het slachtoffer niet in een wilgentenen pop wordt gestopt maar wordt gespietst aan een paal voordat hij wordt verbrand. (3)

Ook Strabo noemt het wickerman gebruik in zijn Geographica (10 nC). Eerst vertelt hij van een druïdische voorspellingstechniek uit de stuiptrekkingen van een pas geofferd mens. Vervolgens noemt hij mensenoffers door middel van het doorboren met een pijl of een houten staak. Dan komt de ‘wicker man’ aan bod als methode voor een mensenoffer: ‘of nadat ze een kolossaal beeld hebben gemaakt van stro en hout, gooien zij vee, allerhande wilde dieren en mensen in de pop, dan maken zij een brandoffer van het ding.’ (4)

In een tiende-eeuws commentaar op de Pharsalia van Lucanus is nog het volgende te lezen: ‘Mannen werden verbrand in een houten pop ter ere van Taranis’. Dit is een commentaar op het citaat van Lucanus dat de Galliërs er drie wijzen van menselijke offers op nahielden; verdrinking ter ere van Toutates, ophanging aan bomen ter ere van Esus en verbranding ter ere van Taranis. Taranis was de Keltische dondergod. Hij wordt meestal afgebeeld met zonnewiel en dondersteen. (5) Dit is alles wat er bekend is van de ‘wicker man’ bij de oude Kelten. Als er toch meer verteld wordt over Keltische of druïdische rituelen met een wicker man dan is dat puur speculatief.

Deze voorbeelden van mensenoffers bij de Kelten worden bijna altijd in twijfel getrokken als zijnde oorlogspropaganda van de Romeinen tegen hun vijanden. Toch als je er nuchter naar kijkt is het enige verschil met latere publieke executies van criminelen, dat de straf tegelijk een offer is voor de Goden. Vele landen hanteren tot op de dag van vandaag de doodstraf voor zware criminelen, hoe wreed wij dat in Nederland ook vinden! Je zou kunnen zeggen dat met het offer een zuivering werd uitgevoerd. Het vreemde, vijandige element werd hardhandig uit de gemeenschap verwijdert.

Reuzenpoppen en verbrande poppen in latere volksrituelen

We kunnen meer te weten komen over deze mensenoffers als we ze vergelijken met enkele gebruiken uit de Europese folklore. Zo worden er in Vlaanderen tot op de dag van vandaag immense poppen – traditioneel gemaakt van gevlochten twijgen van wilg of riet – rondgedragen tijdens processies. Onder het framewerk hebben zich sterke mannen verborgen die de poppen  dragen. Deze reuzenpoppen worden echter niet verbrand, maar bewaard. Alleen in Parijs en in Brie werden in de achttiende eeuw reuzenpoppen met midzomer na een optocht verbrand. De verschroeide restanten werden vervolgens door het volk verzameld, mogelijk omdat ze er bescherming of vruchtbaarheid van verwachtten. (6)

Een ander ritueel wordt ‘het wegdragen van de dood’ genoemd. Dit werd in de lente, met Pasen, uitgevoerd in Duitsland en Polen. Er werd een pop van stro gemaakt en in processie weg gedragen. Deze pop werd de Dood genoemd. Bij de grens van het dorp aangekomen werd de pop uit elkaar gerukt en in het water gegooid of verbrand. De stukken van de pop of de as en gloeiende kooltjes van de verbranding werden meegenomen om te verspreiden over het veld of om in de voederbak van het vee te doen. Dit zou beschermen tegen epidemieën en vruchtbaarheid geven. Soms werd een deel van de pop van de Dood gebruikt om een boom, pop of meisje mee te versieren die juist in triomf het dorp in wordt gebracht. Haar naam was juist de Lente of de Zomer. Hierin kan je een wederopstanding van de Dood zien. Hierin is er geen sprake van reuzen, maar wel van poppen die verbrand worden om zo voor vruchtbaarheid e.d. te zorgen. (7)

In verschillende dorpen in Frankrijk en Duitsland bestonden weer andere lenterituelen waarin grote vuren werden gemaakt, waarin een aangeklede paal of stropop werd gezet die de ‘heks’ moest voorstellen. Het verbranden van deze heks zou voor vruchtbaarheid zorgen en kwade toverij verdrijven. Een enkele keer werden er ook levende katten in het vuur geworpen en zo geofferd. Waarschijnlijk gebeurde dit ook voor hetzelfde doel. De as van deze vuren werd begraven in de velden om het ongedierte te verdrijven. (8) Zo zijn er door Europa heen vele voorbeelden te geven van poppen die – meestal – in het vuur worden verbrand, maar dan niet slechts met het doel om het kwade uit te drijven, maar ook om voor vruchtbaarheid te zorgen!

De huidige antropologie waagt zich niet meer makkelijk aan interpretaties van dergelijke gebruiken. De negentiende-eeuwse grondleggers Wilhelm Mannhardt en James Frazer waren daar minder zuinig mee. Volgens Mannhardt gaat het bij het ‘wicker man’ ritueel om een magisch ritueel waarbij de pop de vegetatiegeest voorstelde. Het verbranden van deze geest van de vegetatie zou zorgen voor voldoende zonneschijn en voor een goede oogst. Frazer benadrukt de benaming  ‘het branden van de heksen’. De pop moet volgens hem een belichaming zijn van de heks die er – in het volksgeloof – op uit was om voor ziekte en misoogst te zorgen. Door deze te verbranden zou de heks ook verbranden of in ieder geval haar plannen niet uit kunnen voeren.
Als je deze interpretaties combineert zou je kunnen zeggen dat de oude stagnerende krachten van de vorige cyclus worden geofferd om ruimte te kunnen maken voor nieuwe vitaliteit. Dit was echter geen abstracte symboliek, maar een concrete verdrijving van alle negatieve krachten in de dorpsgemeenschap. Heksen en criminelen, die bezig waren de stroom van vruchtbaarheid te verhinderden, werden zo op een magische wijze verdreven.

De wicker man, Cromm Cruaich en Lughnasad

Met Castlefest wordt de wicker man juist begin augustus verbrand als onderdeel van Lughnasad. Maar hoort de wicker man wel bij het seizoensfeest van Lammas of Lughnasad? Op de laatste dag van de oogst wordt er wel een kleine pop gemaakt van de laatste korenschoof; de ‘corn dolly’. Zij wordt de oude vrouw, oude man of de heks genoemd. Deze pop wordt echter bewaard en pas het volgende jaar met het inzaaien voor de volgende oogst verbrand. De as wordt vermengd met dit zaaigoed om zo de levenskracht van de vorige oogst over te brengen op de nieuwe. Zij is zo te zien als een verpersoonlijking van de geest van het veld. (9)

Wel is er het verhaal uit de Ierse Middeleeuwse ‘Dindsenchas’ over de godheid Cromm Cruaich (de gekromde van de (graf)heuvel). Hij werd ook wel Crom Dubh (de zwarte gekromde) genoemd. Deze god werd aanbeden in Magh Sleght, het veld van de slachting, waar twaalf megalieten stonden met in het midden één gouden of vergulde steen die Cromm voorstelde. Voor hem werden mensenoffers gepleegd in ruil voor een goede oogst. Zijn festival zou vallen op de eerste zondag van augustus! (10) Of deze offers werden gebracht door middel van verbranding of anders is niet bekend.
Er is een grote kans dat Cromm een vervormde versie is van de zonnegod Lugh. Hij werd later wel spottend Lugh Chromain (de gekromde Lugh) genoemd omdat hij na de komst van de Milesiërs een bewoner van de holle grafheuvels werd en daar gekromd door het leven moest gaan. (11)

Lugh wordt al vereerd sinds klassieke tijden. Zijn naam is terug te vinden in steden als Laon (Lugdunum Clavatum), Lyon (Lugdunum), Carlisle (Luguvalium) en natuurlijk het dichtbij Leiden èn Lisse gelegen Lugdunum! (12) Zijn naam houdt verband met licht en zon. Lugh Lamfada (met de lange hand) kan slaan op zijn zonnestralen. Als Lugh Samildanach is hij degene met de vele gaven en zo wordt hij gezien als de god die Julius Caesar Mercurius noemt. Ook deze is namelijk een god met vele gaven: hij is de uitvinder van alle kunsten. Het is waarschijnlijk niet toevallig dat deze god in ‘De Bello Gallico’ direct na het noemen van het offer van de ‘wicker man’ wordt geïntroduceerd! (2)

Conclusie

Met elk jaarfeest wordt er opnieuw een verbinding aangegaan met de aardegodin en de hemelgod door middel van een offer. Maar ook elke verstoring in het energetisch continuüm, zoals een misdaad, is een reden voor een offer. Door dit offer kan de verstoring teniet gedaan worden en het contact met de Andere wereld in stand worden gehouden. Dit contact is essentieel, want  uit de verbinding van de gemeenschap met de onder- en bovenwereld stroomt de energie die voor de vruchtbaarheid van het land, de mens en het vee zorgt. Elk offer is een gift van vitale energie die te zien is als een manier waarop de groep zich open stelt, zodat de energie kan blijven stromen. In termen van het seizoen, kan zo het  jaar/ zonnewiel blijven rollen. De hemelgod met het zonnewiel is bij de Kelten Taranis en/of Lugh Lamfhada ‘met de lange hand’. Eigenlijk zijn er twee wielen. Het zonnewiel boven en het aardewiel beneden. Ook de godin beheert tenslotte een wiel als vrouwe van het wiel van fortuin, de vrouwe die ieders noodlot beheerst! Tussen deze twee wielen in zit een as, een verbinding in de vorm van een paal, staak of pop. Deze verbinding tussen hemel en aarde moest zuiver gehouden worden! In de kleine gemeenschappen van de heidense tijd kon het voorkomen dat negatieve elementen als heksen en criminelen het moesten ontgelden en omkwamen in het zuiverende vuur. Later werd dit meer gedaan in de vorm van een personificatie van de negatieve krachten. De pop die de ‘Oude man/vrouw’, de ‘Dood’ of de ‘Heks’ moest voorstellen. Zo werd het energetisch ‘veld’ van de gemeenschap gereinigd en de connectie met de vruchtbaarheidskrachten uit de Andere wereld behouden.

In onze tijd van individualisme zullen we zulke offers niet snel meer brengen. Deze tijd vergt geen mensenoffers, maar wel het offer van een vitaal onderdeel van jezelf, waar je je nog mee identificeert. Nu kan je jezelf afvragen wat de dingen zijn waar je aan vasthoud, waar je je aan hecht, maar die je groeiproces vertragen. Dat zijn de dingen die je kan offeren in het zuiverende vuur van Lughnasad! Toch blijf je ook onderdeel van het grotere geheel, van de stam. Alle individuele offers maken samen een groot geheel. Een offer van de moderne stam aan de grotere machten boven, onder en rondom ons, om ons daarmee te verbinden en zo in extase het feest van Lughnasad te kunnen vieren! Dus wat ga jij offeren in de ‘wickerman’ tijdens Castlefest? 🙂

Abe van der Veen

1) http://nl.wikipedia.org/wiki/Castlefest
https://www.youtube.com/watch?v=UEOQqnHMSMc

2) De Bello Gallico – Julius Caesar 6.16 en 17 Hier iets uitgebreider: As a nation the Gauls are extremely superstitious; and so persons suffering from serious diseases, as well as those who are exposed to the perils of battle, offer, or vow to offer, human sacrifices, for the performance of which they employ Druids. They believe that the only way of saving a man’s life is to propitiate the god’s wrath by rendering another life in its place, and they have regular state sacrifices of the same kind. Some tribes have colossal images made of wickerwork, the limbs of which they fill with living men; they are then set on fire, and the victims burnt to death. They think that the gods prefer the execution of men taken in the act of theft or brigandage, or guilty of some offence; but when they run short of criminals, they do not hesitate to make up with innocent men.

17. The god they reverence most is Mercury. They have very many images of him, and regard him as the inventor of all arts the god who directs men upon their journeys, and their most powerful helper in trading and getting money. Next to him they reverence Apollo, Mars, Jupiter, and Minerva.

3) Diodorus Succulus – Bibliotheca historica 5. 32 http://www.iaalocal.bham.ac.uk/infonet/resources/etexts/diodoros/Bk5.htm

for their criminals they keep prisoner for five years and then impale in honour of the gods, dedicating them together with many other offerings of first-fruits and constructing pyres of great size. Captives also are used by them as victims for their sacrifices in honour of the gods. Certain of them likewise slay, together with the human beings, such animals as are taken in war, or burn them or do away with them in some other vengeful fashion.

4) http://www.lugodoc.demon.co.uk/Druids/DRUIDS.htm Strabo Geographies: IV, 4, c. 198, 5 Uitgebreider: But the Romans put a stop to these customs, as well as to all those connected with the sacrifices and divinations that are opposed to our usages. They used to strike a human being, whom they had devoted to death, in the back with a sabre, and then divine from his death-struggle. But  they would not sacrifice without the Druids.  We are told of still other kinds of human sacrifices; for example, they would shoot victims to death with arrows, or impale them in the temples, or having devised a colossus of straw and wood, throw into the colossus cattle and wild animals of all sorts and human beings, and then make a burnt offering of the whole thing.

5) Hij is mogelijk te vereenzelvigen met Tuireann.  In de Ierse verhalen zijn Tuireann en zijn drie zonen rivalen van de clan van Lugh.

http://en.wikipedia.org/wiki/Wicker_man

6) http://nl.wikipedia.org/wiki/Stadsreus_(folklore)
Frazer – The Golden Bough p.655

7) Frazer – The golden bough p. 307-316

8) Frazer – The golden bough p.610-613 en 656

9) https://en.wikipedia.org/wiki/Corn_dolly

10) http://www.ucc.ie/celt/published/T106500D/text007.html voor het gedicht van Cromm. http://sacredsites.com/europe/ireland/mt_croach_patrick.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Crom_Dubh

Mogelijk is er ook een associatie met de ‘Cromlech’ (ook wel bekend als dolmen). Dit zijn megalieten die in een bocht (crom) neer zijn gelegd. Dit zou Cromm heer van de grafheuvel en de dolmen maken.

11) Het festival is natuurlijk vernoemd naar Lugh al wordt ook gezegd dat het een feest was ter memorie van zijn stiefmoeder Tailtiu. Zij was dood neergevallen nadat ze een enorm akkerland bewerkbaar had gemaakt. Lugh’s meest memorabele wapenfeit is het doden van Balor met het boze oog tijdens de strijd tegen de Fomor. De Fomor waren gigantische demonische wezens, vaak voorgesteld met maar één been, arm en oog. Het oog van Balor verschroeide alles wat hij zag. Op het moment dat Balor zijn oog opende, om zo vele krijgers te verbranden, slingerde Lugh een steen in zijn oog. Dit deed hij met zoveel kracht, dat de steen er aan de achterkant samen met het oog weer uit kwam! Zo doodde Balor zijn eigen mensen! Je zou dit oog kunnen zien als de verschroeiende zomerzon, die daardoor niet meer verwarmd, maar verbrand. De oude zonnegod – Balor/ Baal/ Belenos e.d. zijn ook namen van zonne- en vruchtbaarheidsgoden- sterft en zijn jonge rivaal neemt het over. Deze mythische strijd wordt wel gezien als een strijd om de oogst van Ierland. De Fomor willen de oogst wegnemen, de weldadige Tuatha de Dannan, laten de Ieren hun oogst behouden.

http://www.mythologydictionary.com/lugh-chromain-mythology.html

12) Batavorum is er pas in de Renaissance aan vast geplakt en de associatie met Leiden stamt ook uit die tijd. In werkelijkheid lag Lugdunum ergens tussen Katwijk en Leiden in.